Tarehe 6 Desemba 2025, Rais wa Kenya William Ruto na Rais wa Marekani Donald Trump walitia saini makubaliano ya afya mjini Washington, hatua iliyozua mjadala mpana nchini Kenya kuhusu manufaa yake, hatari zinazoweza kujitokeza na mustakabali wa uhuru wa data za afya za wananchi.
Msaada wa Afya wa Marekani na matarajio ya Kenya
Kwa mujibu wa takwimu za Benki ya Dunia, miaka mitatu iliyopita Kenya ilitumia takribani Sh11,700 kwa kila mtu katika sekta ya afya, ambapo karibu asilimia 20 ya fedha hizo zilikuwa misaada kutoka kwa serikali ya Marekani. Hata hivyo, kufutwa kwa Shirika la Maendeleo la Kimataifa la Marekani (USAID) mwanzoni mwa 2025 kuliacha mataifa mengi ya Afrika, hasa Kusini mwa Jangwa la Sahara, yakikabiliwa na upungufu mkubwa wa bajeti za afya, hususan katika mapambano dhidi ya VVU/UKIMWI, malaria na kifua kikuu.
Katika muktadha huo, makubaliano mapya kati ya Kenya na Marekani yameonekana kama nafuu mpya kwa mataifa yanayohitaji msaada wa haraka.
Dola bilioni 1.6 kwa mfumo imara wa afya
Wakati wa ziara ya Rais Ruto nchini Marekani, Washington ilitangaza kutoa dola bilioni 1.6 (takribani Sh205.9 bilioni) kwa Kenya kwa kipindi cha miaka mitano. Fedha hizo zinalenga kuimarisha mfumo wa afya wa Kenya kwa muda mrefu, ikiwemo kuunganisha huduma za VVU, malaria na kifua kikuu katika ngazi ya huduma za afya ya msingi.
Mshauri Mkuu wa Ofisi ya Usalama wa Afya Duniani na Diplomasia katika Wizara ya Mambo ya Nje ya Marekani, Brad Smith, alisema Marekani inalenga kuongeza ufanisi wa misaada yake ya afya nje ya nchi huku ikilinda maslahi yake ya kimkakati.
Nguvu laini ya Marekani barani Afrika
Wachambuzi wa siasa za kimataifa wanaona hatua hii kama ishara ya kurejea kwa “nguvu laini” ya Marekani barani Afrika. Kupitia misaada ya moja kwa moja ya serikali kwa serikali, Washington inalenga kuimarisha ushawishi wake katika eneo ambalo kwa miaka ya karibuni limekumbwa na uwepo mkubwa wa China, hasa kupitia mikopo mikubwa ya maendeleo.
Kwa mataifa mengi ya Afrika yanayokabiliwa na mzigo wa madeni, misaada ya ruzuku kutoka Marekani inaonekana kuvutia zaidi kuliko mikopo ya muda mrefu.
Mkataba wa data za afya wazua hofu
Hata hivyo, si kila mtu anayeunga mkono makubaliano hayo. Kifungu cha kwanza cha mkataba huo kinabainisha kuwa Kenya itatoa data zinazotokana na programu za afya zinazofadhiliwa chini ya mfumo wa ushirikiano kati ya nchi hizo mbili. Hili limeibua wasiwasi mkubwa kuhusu usalama, matumizi na umiliki wa data za afya za Wakenya.
Watetezi wa haki za kidijitali wanasema makubaliano hayo hayatoi dhamana ya kutosha kuhusu jinsi data zitakavyotumiwa, ni nani atakayezisimamia, na kama Kenya ina uwezo wa kufanya ukaguzi au kuweka mipaka ya matumizi ya data hizo na upande wa Marekani.
Hatua za kisheria na kusitishwa kwa utekelezaji
Masuala ya uhalali wa kisheria wa makubaliano hayo, pamoja na ulinganifu wake na Sheria ya Ulinzi wa Data na Sheria ya Afya ya Kidijitali ya Kenya, yamefikishwa Mahakama Kuu. Mahakama imetoa amri ya kusitisha kwa muda utekelezaji wa mfumo wa ushirikiano kati ya Kenya na Marekani hadi masuala hayo yatakapofanyiwa uchunguzi wa kina.
Wakosoaji pia wanasema kipindi cha miaka saba cha mkataba huo, hadi 2032, ni kirefu mno kwa nchi kujifunga katika mpango unaohusisha rasilimali nyeti kama data za afya, ambazo zinachukuliwa kuwa mali ya kimkakati ya taifa.
Data kama rasilimali ya kimkakati
Kwa mujibu wa wataalamu, data sahihi za afya ni “dhahabu mpya” katika enzi ya kidijitali. Zinasaidia kupanga sera bora, kuimarisha mifumo ya afya na hata kukuza sekta ya dawa. Ndiyo maana baadhi ya wachambuzi wanaamini kuwa Marekani isingetoa msaada mkubwa kama huo endapo data za afya za Kenya zisingekuwa na thamani kubwa kiuchumi na kiteknolojia.
Hata hivyo, kuna hofu kwamba kampuni za dawa za Kimarekani zinaweza kutumia data hizo kwa utafiti na utengenezaji wa dawa bila kuhakikisha faida za moja kwa moja kwa Kenya.
Kenya ichague kwa busara
Wachambuzi wa sera wanapendekeza Kenya iwekeze zaidi katika mifumo ya ndani ya data za afya, inayomilikiwa na kudhibitiwa kikamilifu na nchi yenyewe. Aidha, wanashauri kuwepo kwa ushirikiano wa kikanda barani Afrika ili kupunguza utegemezi kwa wafadhili wa nje na kuimarisha uhuru wa kiuchumi na kidijitali.
Ingawa msaada wa Marekani unaweza kusaidia kuziba pengo la kifedha kwa muda mfupi, mustakabali wa Kenya katika sekta ya afya utategemea uwezo wake wa kulinda data zake, kuimarisha taasisi zake na kuhakikisha maslahi ya wananchi yanatangulizwa.
Hitimisho
Makubaliano ya afya kati ya Marekani na Kenya ni zaidi ya mpango wa kifedha; ni mtihani wa uhuru wa data, diplomasia ya kimataifa na nafasi ya Kenya katika siasa za afya duniani. Kadri mataifa ya Afrika yanavyoendelea kutafuta msaada wa nje, mjadala kuhusu nani anamiliki na kunufaika na data za wananchi unazidi kuwa muhimu kuliko wakati mwingine wowote.
